Dilin durumunnan baalı bu 3-cü yazım. Ona göra fikirlerimi taa kısa hem öz yazmaa plannadım.
Dilimiz yaşasın deyni 1988-lerdä ayaa kalktı aydınnarımız. 1991dän beeri Serbest Moldovadayız. Dilimiz yaşasın, kullanılsın deyni 1994tä avtonomiyamızı Moldova tanıdı, biz dä dilimizi, kulturamızı yaşadalım deyni yola çıktık. Şindiki duruma baksak, o yıllarda gagauz dili taa yaygındı. Kasabalarda da gagauzça lafedän çoktu. Küülerdä gagauzça bilmeyän uşak beki hiç yoktu. Küülerdä sokakta, başçalarda, şkolalarda uşaklar bir-birinän ana dilindä lafedardilär. Serbest Moldova olduk, avtonomiyayı kurduk, ama ekonomika haosu bizi daattı dört bir tarafa. O yılların gagauzça lafedän aksakalları raametli oldu. Onnarın vnukaları dili üürenemedi. Lafedennerin sayısı azaldı.
Hem dä diil bir kerä. Sebep ne mi?
1. Gagauziyada dil politikasının olmaması,
2. İşsizlik Rusyaya göç olayını ortaya koydu (rus dili önemi oldu).
Büüklerä baksak, 45 yaştan yukarı şkolada dili üürenmedilär hem dä latincä okumaa hepsi bilmeer. Şkolalarda haftda 3 saat gagauz dili veriler. Analar-bobalar yabancılıkta para kazanêr. Sora aylelerini de götürerlär. Yufka bilinçlilär Ruslaşêr, kaavilerin Orada Milli duyguları uyanêr. Milli duygusu olannar Dili üüretmää isterlär, ama üüredämerlär, çünkü bilmeerlar dili. Bu başka bir dert.
Gagauz Kasabalarında büüyän, Gagauziyada yaşayan büünkü genç ana-bobalar (20-35 yaş) rus dillidirlär. Ona görä uşaklarınnan salt rusça lafederlär. Kendi evindä neylän uşaklarımı doyurayım düşünärek milli duyguları da uyanmêêr.
Kasabada ayledä dil lafedilmäsä uşak sokakta üürenemäz dili Kasabada ayledä dil lafedilmäsä uşak sokakta üürenemäz dili, çünkü kasabalar rusdilli. Bunnara dayandık, sabur ettik, birkaç kişi dili kasabalarda yaymaa çalıştık, ama yapamadık, gücümüz, paramız yetmedi. Küülülar dili kurtaracek dedik, kendimizi auttuk...
Bitki zaman.
Küülerdä da kendi aralarında gagauzça lafedän ana-bobalar uşaklarınnan salt rusça lafederlär. Başçaların dili rusça. Evda kompuyterdä, televizorda çızgi filmlär rusça. Küüyün uşak başçalarında uşaklar boş zamannarında bir-birinnän rusça lafederlär. Bu durum diil salt birkaç küüdä bu durum artık her bir gagauz küüyündä. Eer 3 yaşlı küçüklar gagauzça lafetmärseydi, ozaman durum kötü. Bu uşakların gagauz gelecää yok. Ne mentalitet, ne kultura, ne dä adetlar bu uşaa geçmez. Uşak rusça lafedärsä o 12-14 yaşına kadar o kendini sanêr rus. Bu sürecä rusdilli şkolalarımız da yardım eder. Bunu yapêr gagauz aydınnarımız da: genç türkücülar, gagauz dili üüredicileri, eski psihologiyaya görä: bän aydınım sa uşak lääzım lafetsin salt rusça. Küsmesinnär, ama o aydınnarımız biraz geeri kalêrlar yaşamaktan.
2010 da UNESKO dilimizi kaybelennär listesinä koydu. Biz ozaman yooook. Bizim dilimiz kaybelmaz. Biz bunu yapêrız, şunu yapêrız.... hep optimist olmaa çalıştık. Dilimiz ölmeyecek dedik, ama bizi biraz düşündürdü o karar.
7 yıl geçti. 2017-deyiz. Gagauz küüyündä yaşayan 3 yaşlı gagauz uşak, gagauzça annameêêr sa... bu artık son kertik, bu artık Gagauz dilinin bitki soluu. Büün 3 yaşlı gagauz ancak rusça lafedärsa dil politikamız şindiki gibi gidärsa, artık 20 yıl sora gagauz dilindä lafedabilän kişilerin sayısı birkaç kerä iisilecek. 50 yıl sora, (biz BÜÜN bişey yapmasak), artık dili bilennerin sayısı kayıp kertiinä gelecek. Hepsi rusça lafedecek. Büün artık hepsi annêêr ani işlär kötü. Hepsi. Başkannık ta. Hepsi bunu kableder. Ne sa yapmaa isteerlär. ‘Nasıl yapalım da durumu kurtaralım’ kafa daadêrlar.
Bu durum gagauzların en sık yaşadıı Gagauziya hem Ukraina için. Bulgariyada, Gresiyada durum taa da kötü. Orada 20 yıl sora gagauz dili susacek. Ama biz bir Gagauz Yeri gibi her yerdä lääzım yaşadalım dili.
Durumu kurtarmaa deyni ne yapmalıyız?
• Gagauz Yerindä Uşak başçalarını lafetmä hem üüretmä dilini Gagauz dilinä çevirmä. Haftada 1 gün rusça, 1 gün molodvanca günneri olsun.
• Uşaklar için çızgi filmlär dublaj edilsin. Bu materiallar uşak başçalarına daadılsın, oradan da ana-bobalara. Renkli hem kaliteli interaktiv, sesli masal hem başka kiyatlar tiparlansın.
• Bütün Gagauz okullarında muzıka, iş terbiyesi, güüdä terbiyesi, resim Gagauz dilinä geçsin.
• Gagauz dili kiyatları yenidän bakılsın.
• Terminologiya Komisiyası kurulsun. Sokak adları diiştirilsin, küü adları gagauzça yazılsın, iş yerlarinin tabelalarında gagauzça yazılar Terminologiya Komisiyası tarafından redaktä edilsin.
• Kasabaların birindä gumanitar bir kolej açılsın: dil, el zanaatları, muzıka, halk oyunnarı, literatura da olan aktiv uşaklar toplanılsın.
• Temel hazır olduktan sora 1-4 klaslar gagauz dili üüretiminä geçsin.
Üürenicinin kulaa gagauz dilini işidarsä, gözü gagauzça yazıları görärsa, evdä hem okulda gagauz dili olarsa, dilimiz beki kurtulacek. Ama bu punktları çoyu lääzım yapılsın artık büün, çünkü bıçak kemää dayandı. Beklemää vakıt kalmadı.