Görkemli şahsiyetlerden bahsetmek hem kolay, hem de zordur. Kolaydır, çünkü onların faaliyet alanının zenginliği yazmak için geniş bir malzeme verir; ama diğer yandan ise zekanın ve amelin vehdetinden doğan etkinliğin çapını anlamak, onu yönelten nedenleri anlamak çok zordur. Böyle büyük şahsiyetlerden biri de Azerbaycan kültürü tarihinde yadsınamaz hizmetleri olmuş tanınmış yazar, oryantalist, dilbilimcisi, eğitimci, pedagog ve sosyal-politik hadim Muhammed ağa Şahtahtlıdır (1846-1931). M.Şahtahtlı hem de profesör ünvanı almış ilk Azerbaycan türküdür.
Onurlu bir yaşam öyküsüne geçmeden önce birkaç kelime Muhammed ağanın soy kökü hakkında. Muhammed ağanın soyu mevcut Nahçıvan ÖC Kengerli ilçesinin Şahtahtı köyündendir ve yüzyıllardır Şahtahtlı soyadını taşıyor. Şahtahtlılar Kazahlar aşiretine mensupturlar. Fakat Nahçıvan'ın Rusya'ya ilhak edilmesinden sonra yapılan nüfus sayımında (1859 yılı) Şahtahtlı soyadı Şahtahtinski olarak kaydedilmiş ve bundan sonra da bu soyadla tanınmışlardır. Şahtahtlı (Şahtahtinski) soyu Azerbaycan'a birçok mümtaz şahsiyetler - bilim, kültür, sosyo-politik ve devlet adamları vermiştir: onlardan biri de M.Şahtahtlıdır.
M.Şahtahtlı 1846 yılında Şahtahtı köyünde doğdu. O, ilk eğitimini Nahçıvan şehir okulunda almış, 1863 yılında Tiflis klasik erkek gimnaziyasını bitirmişdir.
Eğitimine devam etmek için Petersburg'a giden M. Şahtahtlı orada alman dilini öğrenmiş, sonra ise Almanya'nın Leipzig Üniversitesi'nde felsefe, tarih ve hukuk bilimleri üzerine eğitim almıştır. 1869 yılında üniversitede eğitimini tamamladıktan sonra Paris'e gelen Muhammed ağa 1873-1875 yıllarında burada Doğu dilleri okuluna girer ve aynı zamanda Fransızcayı da öğrenir. Genellikle M.Şahtahtlı ana dilinden başka mükemmel olarak 7 dil - Türkçe (Türkiye), Rusça, Almanca, Fransızca, İngilizce, Arapça ve Farsça biliyordu ve eserlerini bu dillerde yazmıştır.
M.Şahtahtlı yetenekli kalem sahibi, vatansever maarifci olmuştur. O, Batı maarifçiliyinin en iyi geleneklerinin Azerbaycan'a getirilmesine çalışmış, halkımızın maariflenmesi ve kalkınması yolunda çabasını esirgememiştir. Muhammed ağa döneminin nüfuzlu basın organları olan "Moskovskiye vedomosti", "Novoye vremya", "Kavkaz"da vb. çok sayıda makaleler yayımlamıştır. M.Şahtahtlı XIX yüzyılın 80'li yıllarında "Moskovskiye vedomosti" ve "Novoye vremya" gazetelerinin İstanbul'da Ortadoğu muhabiri çalışmış, 1891-1893 yıllarında ise "Kaspi" (Tiflis'te Rusça yayınlanıyordu) gazetesinin editörü olmuştur. Bu dönemlerde M.Şahtahtlı Azerbaycan Türkçesinde "Tiflis" adlı gazete çıkarmak istemiş, fakat çar sansürü buna izin vermemiştir.
Bundan sonra M.Şahtahtlı 1899 yılında yeniden Avrupa'ya gitmiş, 1902 yılına kadar Paris'te yaşamıştır. Fransa Koleji'nde ve Ali Deneysel Eğitim Okulu'nda Doğu dillerinden ders demekle beraber, Sorbonne Üniversitesi'nde fonetik alanında araştırmalar yapmıştır. Aynı üniversitenin profesörü P.Passinin yönetimi ile Fransız dilinin fonetikası üzere araştırmalar yaparak bununla ilgili basında sık sık yazılar yayınlamıştır. Onun hizmetleri Fransa Maarif Bakanlığı tarafından fahri diploma ile ödüllendirilmiştir.
M.Şahtahtlının bu dönemde Fransızca yayımladığı eserler Batı Avrupa'da ve Amerika basınında bilimsel tartışmalara neden olmuş, yazarına araştırmacı ve oryantalist gibi büyük ün kazandırmıştır.
M.Şahtahtlı bilimsel yaratıcılığa henüz öğrenci iken Almanya'da Doğu tarihine dair araştırmayla başlamıştır. Onun ilk bilimsel eseri Almanya-Doğu ilişkilerine adanmıştı. Ama alimin dilçilikle ilgili bilimsel araştırmaları da ilgi çekiyor. Özellikle onun alfabe reformu ile ilgili fikirleri bilimsel açıdan önemlidir. M.Şahtahtlı bu alanda büyük mütefekkir M.F.Ahundzadenin yolunu sürdürmüş, alfabe reformu ile ilgili ilk değerli araştırma eseri olan "Geliştirilmiş Müslüman alfabesi" kitabını Tiflis'te yayınlamıştır (1879). O, Arap alfabesinin Azerbaycan Türkçesinin fonetik, morfolojik ve sözdizimsel özelliklerini tam ödemediğini yazıyor ve Latin alfabesine geçişi gerekli görüyordu.
Sonraları M.Şahtahtlı Sovyet döneminde merkezi hükümet tarafından oluşturulmuş Yeni Türk Alfabesi Komitesi çalışmasında ve alfabe reformunun uygulanmasında çok etkin yer alıyor.
M.Şahtahtlının çeşitli faaliyet alanlarından biri de çevirmenlik olmuştur. Onun Kur'an-ı Kerim'i orijinaldan Fransızcaya ve Rusçaya çevirmesi o dönemin büyük hadisesi olmuştur. Rusya İmparatorluğu'nun Türkiye'deki Büyükelçiliği'nde tercüman-gazeteci olarak çalışırken bazı askeri-siyasi eserlerin ve belgelerin tercümesi ile de uğraşan M.Şahtahtlının en ciddi tercümelerinden biri Osmanlı ordusunun baş komutanı Muhtar Paşa'nın yazdığı "Anadolu'da 1877-1878 yılları Rus-Türk savaşının tarihi" eseridir. Bu eserden tercümeler 1913-1916 yıllarında Rusya'nın "Askeri tarih dergisi"nde parça parça basılmıştır.
M.Şahtahtlı bilimsel ve yazarlık faaliyetlerinden dolayı Uluslararası Fonetika Derneği, Uluslararası Asya Derneği ve Rusya Imperator Coğrafya Cemiyeti Kafkasya Bürosunun gerçek üyesi seçilmiştir.
Görkemli eğitimci Muhammed ağa doğduğu Şahtahtı kendini de unutmurdu: o, burda devlet okulunun açılması için hayli çaba gösterir ve nihayet Kars'ta komendant çalışan akrabası Ebülfet ağa Şahtahtlının mali yardımıyla 1888 yılının Ekim ayında ikisinifli devlet okulunun açılmasına nail olur.
M.Şahtahtlının Azerbaycan kültürü tarihinde en büyük hizmetlerinden biri Batı standartları ile basılan ilk Doğu gazetesini - Azerbaycan Türkçesinde "Doğu-Rus" gazetesini kurması olmuştur. 1902 yılında yeniden bölgenin idari ve kültürel merkezi olan Tiflis kentine dönen Muhammed ağa Nahçıvandakı mülkünün bir kısmını satarak matbaa açmış ve burada "Doğu-Rus" gazetesinin yayınına başlamıştır. "Doğu-Rus"un ilk sayısı 1903 Mart 30-da yayınlandı. Bu gazetenin temel amacı Türk-Müslüman nüfusunu maarif ve kültüre dahil etmekti. Az süre içinde "Doğu-Rus" bütün Türk dilli halkların gazetesi olarak ün kazanıyor. Şahtatlı bu gazetede aydın dille, ulusal kaygılarla milletin derdi-serinden söz ediyor. Onun "Doğu-Rus"da yayınladığı 50'den fazla makalesi döneminin aynası gibi toplumdaki geriliği, bilgisizliği ve bunun nedenlerini cesaretle gösterir, mövhumatı, kadın esaretini ustalıkla eleştiriyordu. "Doğu-Rus" gazetesi kendi sayfalarında çarizmin Doğu'da yürüttüğü sömürgecilik siyasetini de kendine özgü ustalıkla açıp gösterirdi. Bu yüzden de gazetenin yayını 1905 yılı başında durduruldu.
M.Şahtahtlı "Doğu-Rus" gazetesinin etrafına döneminin aydın, zeki kalem sahiplerini toplamıştı. Bunlardan biri de Celil Memmedquluzade idi. Sonraları M.Şahtahtlı kendi matbaasını koşulsuz olarak Mirza Celile verir ve bu matbaada "Molla Nasreddin" satirik dergisi basılıyor ...
M.Şahtaxtlı 1907 yılında Erivan quberniyasından Rusya'nın II Devlet Dumasına milletvekili seçilir. Fakat Duma toplam 4-5 ay çalışır; Duma bırakıldıktan sonra Muhammed ağa Petersburg'da kalır ve "Rosiya" gazetesinde emektaşlık edir.
M.Şahtahtlı 1908-1918 yıllarında yurtdışında - Türkiye, İran ve Irak'ta yaşıyor. 1909-1912 yıllarında Rusya İmperyasının Türkiye'deki Büyükelçiliği'nde tercüman-gazeteci olarak faaliyet gösterir.
1919 yılında vatana dönen Şahtahtlı Bakü Devlet Üniversitesi'nin kurulmasında aktif rol alıyor. Azerbaycan'ın ilk yüksek okulunda Doğu dilleri ve edebiyatından ders okur. Sovyet hakimiyeti yıllarında Azerbaycan'da ilk profesör unvanına layık görülen de o olur. 1922 yılında sosyo-politik ve pedagojik etkinliği dikkate alınarak, Şahtahtlıya bireysel emeklilik tanımlanıyor. Mehemmed ağa Şahtaxtlı 1931 yılı 12 Aralık tarihinde 85 yaşında Bakü'de vefat etmiştir.