Nuri Killigil’in ataları Gagauz Türklerinden olup Kırım’dan gelmiştir. Rusya Kırım’ı işgal edince aile Tuna ağzında bulunan Kilya şehrine göç etmiştir. Aile Rusya’nın Romanya’yı işgali üzerine Karadeniz’in Türkiye kıyılarındaki Abana’ya hicret etmiştir. Halil Paşa’nın verdiği bilgilere göre Abdullah Killi, gezici olarak dokuma satışı yapmaktaydı. Aile Abana’ya göç ettiğinde aynı işle meşgul olmuştur. Abdullah Killi’nin Kırım Hanı soyundan veya saray çalışanı hanımımdan Koca Ağa Killi’nin dünyaya geldiği, onu Kahraman Ağa, Killioğlu Hüseyin Ağa, Hacı Mustafa Kaptan ve nihayet Hafız Kamil Bey’in takip ettiği anlaşılmaktadır. Hafız Kamil Bey’in Hasene Hanımla evliliğinden Hacı Ahmet, Halil (Kut), Fuzuli, Halim, Melek ve Şükriye adında dört erkek ve iki kız çocuğu olmuştur. Hacı Ahmet Bey’in Ayşe Hanım’dan Enver (Paşa), Nuri (Paşa), Kamil, Ertuğrul, Hasene ve Mediha isimlerinde altı çocuğu dünyaya gelmiştir.Tuna Nehri Karadeniz’e dökülmeden önce Kilya, Süne ve Hızırilyas (Sen Jorj) olarak üç kola ayrılmaktadır. Kilya kolu üzerinde “Kilya-Kilye” isimli bir kasaba bulunmaktadır ki, Nuri Paşa soyadını buradan almıştır.Nuri Killigil, 05 Mayıs 1890’da İstanbul’da doğduğu kayıtlarda yer alsa da Enver Paşa’nın biyografisiyle karşılaştırıldığında doğum yerinin Manastır olduğu anlaşılmaktadır. Enver Paşa’nın altı yaşına kadar İstanbul’da okuduğu, babasının Nafıa Kondüktörlüğüne tayini üzerine Manastır’a yerleştikleri, 1889’da Manastır Askeri Rüştiyesine, 1893’te Manastır Askeri İdadisine girdiği düşünüldüğünde ailenin Manastır’da ikamet ettiği ve Nuri Killigil’in doğum tarihi itibariyle Manastır’da doğmuş olabileceği kuvvetle muhtemeldir. Nuri Killigil’in nüfus kaydı İstanbul Beşiktaş’ta bulunduğuna göre nüfus kaydının doğum yerine bakmaksızın babası tarafından İstanbul’a yapıldığı anlaşılmaktadır. Nuri Killigil ilk ve askeri ortaokul tahsilini Manastır’da yaptı. Enver Paşa yüzbaşı rütbesinde iken onu Selanik’e naklettirdi. 1903’te Nuri Killigil, Kuleli Askeri Lisesine girdiğinde babası Ahmet Bey ailesiyle birlikte İstanbul’a taşınmıştır.Nuri Killigil, 1903-1906 yıllarında Kuleli Askeri Lisesindeki eğitimini tamamlayarak Harp Okuluna girmiştir. Harp Okulundan 26 Ağustos 1909’da teğmen rütbesiyle mezun olarak 3. Ordu Karargâhına tayin edilmiştir. 12 Ekim 1910’da Padişah’ın Maiyet Bölüğüne atanmıştır.Nuri Bey, ağabeyi Enver Paşa’nın yanına Berlin’e izinli gittiği sırada İtalya’nın Trablus’a saldırdığı haberini almıştır. Enver Paşa, vakit kaybetmeden İstanbul’a doğru yola çıkarken Halil Bey de Trablusgarp’a gitmek için hazırlanmaktaydı. Nuri Bey de Trablus’a gönüllü gitmeye karar vermiş, Seryaver Hurşit Paşa vasıtasıyla Padişah’tan izin almıştır. Nuri Paşa, amcası Halil (Kut) Paşa ve Ali (Çetinkaya) Beylerle beraber 15 Kasım 1911’de Orient Ekspres’le Paris’e ulaşmıştır. İlk seferde Marsilya üzerinden Tunus’a gitmiş fakat Trablus’a geçemeden Paris’e geri dönmüştür. 15 Aralık 1911’de tekrar Marsilya-Tunus hattını kullanarak Trablus sınırını geçmiş ve 10 Ocak 1912’de Aziziye’ye ulaşmıştır. Halil (Kut) Bey’in emrine verildiği için 15 Ocak 1912’de Margab Karargâhı’na geçmiştir. Teğmen rütbesiyle Derne, Bingazi, Tobruk, Homs ve Mısrata bölgesinde yerli kuvvetlerle birlikte İtalyanlara karşı savaşmıştır. Osmanlı Devleti ve İtalya arasında 15 Ekim 1912’de Uşi Antlaşması imzalanınca İstanbul’a dönmüştür.Nuri Bey, 19 Ekim 1912’de üsteğmenliğe yükseltilerek İstanbul Selimiye’deki 1. Kolorduya tayin edildiğinde Balkan Harbi devam etmekte ve Bulgarlarla İkinci Çatalca Muharebesi yapılmaktaydı. Nuri Bey’in tayin olunduğu birlik Çatalca savunma hattında görevlendirildiğinden muharebeye iştirak etmiştir. 6 Kasım 1913’te yüzbaşı rütbesine yükseltilerek, Roma Askeri Ateşe Muavinliğine ve 15 Haziran 1914’te ise Viyana Sefareti Askeri Ateşe Muavinliğine tayin edilmiştir. 15 Ağustos 1914’te Harbiye Nezareti Makam Yaverliğine tayin edildiğinden İstanbul’a dönmüştür.Birinci Dünya Savaşı çıkınca Enver Paşa, Nuri Bey’i Libya’da yerli halkı teşkilatlandırmak, İtalyanlara ve İngilizlere karşı savaşmak üzere Trablusgarp’a tekrar göndermiştir. Nuri Bey Araplar üzerinde etkili olabilmesi için önce Mirliva ardından Fahri Ferik rütbesi ve yetkisi verilerek paşalığa yükseltilmiştir. Nuri Paşa, Ocak 1918’e kadar Trablusgarp’ta mücadele etse de İtalyanlara üstünlük kuramamıştır. Buna karşın hizmetlerinden ötürü 1916’da binbaşılığa, 1918’de yarbaylığa terfi ettirilmiştir. Bu süreçte çok sayıda madalya ve nişanla ödüllendirilmiştir.Rusya’da Sovyet devrimi gerçekleştiğinde Bolşevikler barış talep ederek savaştan çekilmiştir. 3 Mart 1918’de Osmanlı Devleti ile Sovyet Rusya arasında Brest-Litovsk Antlaşması imzalanmıştır. Enver Paşa, Sovyet Rusya’nın çekildiği bölgeleri geri almak, Türk-İslam ahalisini Ermeni zulmünden kurtarmak ve Kafkasya’da planladığı harekâtı yapmak üzere Halil (Kut) Paşa’yı Şark Orduları Grup Komutanlığına, kardeşi Nuri Paşa’yı da Kafkas İslam Ordusu Komutanlığına getirmiştir. Nuri Paşa’nın rütbesi bu tarihte yarbay olduğu için komutanlığı yürütebilmesi için rütbesi fahri tümgeneralliğe (Ferik) yükseltilmiştir.Nuri Paşa’nın askeri misyonu Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü temin etmek, Bakü’yü Bolşeviklerden temizlemek, Almanya ve İngiltere’nin Azerbaycan petrollerine yönelik emellerine set çekmek gibi oldukça ağır görevleri içermekteydi. Bunun için oldukça büyük bir askeri hazırlığa ihtiyacı vardı.Nuri Paşa Kafkasya’da görevi kendisine tebliğ edilmek üzere 1918 yılı ocak ayı başında İstanbul’a gelmiş ve bilahare Azerbaycan’a geçmek üzere en güvenli yol olan Tebriz-Nahçıvan hattını kullanmak üzere Musul’a hareket etmiştir. 25 Mayıs 1918’de Musul’a ulaşınca Kafkas İslam Ordusunda görev almaları için İstanbul’da yanına aldığı 20 subay ile 6. Ordudan temin ettiği subaylarla bir kurmay heyeti oluşturmuştur. Azerbaycan’dan katliam haberleri gelince daha fazla zaman kaybetmeden kurmay heyetiyle Revandiz-Savuçbulak-Tebriz-Zengezor yolunu kullanarak 25 Mayıs 1918’de Gence’ye ulaşmış ve halk tarafından coşkuyla karşılanmıştır.Nuri Paşa Gence’de vakit kaybetmeden aldığı emir doğrultusunda ordu teşkiline koyulmuştur. Zira Kafkas İslam Ordusu’nun 3 piyade ve bir süvari tümeninden teşkili planlanmış, buna ilişkin talimatname de Enver Paşa tarafından 5 Nisan 1918’de imzalanmıştı. Talimatnameye göre; Nuri Paşa, Kafkasya’da Osmanlı Hükümeti’nin ve Halifenin en büyük temsilcisi olup Kafkasya ile Osmanlı Devleti arasında siyasi ve askeri iş birliğini tesis etmekle görevlendirilmiştir.Nuri Paşa, 31 Mayıs 1918’de gönderdiği ilk raporunda Bolşeviklerin, Dağıstan ve Kuzey Kafkasya’yı ele geçirmekte olduğunu, Ermeni tecavüzünün her yerde arttığını, Bolşeviklerin ve Ermenilerin faaliyetlerine son vermek için Bakü’nün süratle zapt edilmesi gerektiğini, aksi takdirde olayların kontrol edilemez hale geleceğini bildirmiştir. Nuri Paşa raporun devamında Kafkas İslam Ordusu’nun çekirdeğini meydana getirmek üzere subay ve asker gönderilmesini talep etmiştir.Kafkas İslam Ordusu’nun kuruluş çalışmaları başladığında Tiflis merkezli Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti dağılırken yerini üç cumhuriyet almıştır. Bunlardan biri olan Azerbaycan Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918’de Gence’de kurulmuş ve bunu takiben Osmanlı Devleti ile 4 Haziran 1918’de yardım antlaşması imzalamıştır.Nuri Paşa’nın istemiş olduğu askeri yardım Osmanlı Devleti-Azerbaycan antlaşması kapsamında yapılırken 3. Ordu’ya bağlı 5. Kafkas Tümeni Nuri Paşa emrine verilmiştir. Miralay Mürsel Bey’in komuta ettiği 5. Kafkas Tümeni Gümrü’nün ele geçirilmesinde görev aldığı için Gence’ye yakın bulunuyordu ve bu sebeple 9 Haziranda Gence’ye varması zor olmamıştır. Nuri Paşa 5. Kafkas Tümeninin gelişini takiben ilk olarak Gence bölgesinde Ermeni çetelerini etkisiz hale getirerek hem Gence’de asayişi temin etmiş, hem Azerbaycan hükümetinin varlığını korumuş hem de ordunun gerisini emniyet altına almıştır.Osmanlı kuvvetlerinin Azerbaycan topraklarında konuşlandırılması Almanya’nın tepkisine neden olunca Nuri Paşa’nın komutasındaki kuvvete “Kafkas İslam Ordusu” adı verilerek Osmanlı ordusundan ayrı bir teşkilat gibi gösterilmiştir. Böylece Bakü’nün kurtuluşu ve Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün sağlanması için harekât başlatılabilecekti. Enver Paşa bu hamlesiyle dört ila altı hafta içinde Bakü’nün yanı sıra Kuzey Kafkasya’yı da kurtarmayı ümit etmekteydi.Bakü, Azerbaycan davasının simgesiydi. Azerbaycan için hayat ve medeniyet meselesiydi. Bakü’den vazgeçmek Azerbaycan’dan vazgeçmekti. Onun için Bakü kurtarılmadan Azerbaycan tam bağımsız bir devlet olamazdı. Bakü’deki Sovyet yönetimini ortadan kaldırmadan Azerbaycan ahalisine yönelik katliamları durdurmak, devletin toprak bütünlüğünü ve siyasal bağımsızlığını korumak mümkün değildi. Nuri Paşa bu sebeplerden ötürü Bakü’nün alınmasına büyük önem veriyordu. Dolayısıyla bir yandan Kafkas İslam Ordusu teşkilatını ikmal ederken diğer yandan Kazak, Gence, Zakatala, Şeki, Cevanşir, Ağdam, Ağdaş, Gökçay, Salyan ve Kuba’da Azerbaycan milli kuvvetlerinin artırılmasına çalışmıştır.
Bakü’deki Sovyet yönetimi Ermenilerin de desteğiyle Azerbaycan Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırmak için 15 Haziran 1918’de Gence istikametinde üç koldan saldırıya geçerek Gökçay’a kadar ilerlemiştir. Kafkas İslam Ordusu 17 Haziran’da Rus-Ermeni ordusunu Gökçay kasabası yakınlarında karşılamış, düşmanın ateş ve sayısal üstünlüğüne rağmen 30 Haziran 1918’de mağlup etmiştir. Gökçay Muharebesi’nin ardından 2 Temmuz’da yapılan Salyan Muharebesi’nin de kazanılmasıyla Bakü yolu açılmıştır. Kafkas İslam Ordusu, birinci istikamet olarak Gökçay-Şamahı-Bakü karayolu, ikinci istikamet olarak Gence-Bakü demiryolu boyunca ilerlemiştir.Kafkas İslam Ordusu çetin muharebelerin ardından, 6 Temmuz 1918’de Aksu’yu, 13 Temmuz 1918’de Kürdemir’i, 20 Temmuz 1918’de Bakü yolunda stratejik yer olan Şamahı’yı ele geçirmiştir. Kafkas İslam Ordusu Şamahı’dan sonra kuzey ve güney grupları halinde hareket ederek güney grubu 26 Temmuz’da Karasu İstasyonu’nu, 27 Temmuz’da ise Hacıkabul İstasyonu’nu ele geçirmiştir. Kuzey grubu 28 Temmuz’da Postacengi bölgesini ele geçirerek kuşatma için uygun vaziyet almıştır.Kafkas İslam Ordusu Ağustos’a kadar Bolşevik Rus ve Ermeni kuvvetlerine karşı başarılı muharebeler vermesine rağmen takviye almadan Bakü’ye giremeyeceği anlaşılmıştır. Şark Ordular Grubu Komutanlığı Nuri Paşa’nın yardım talebini dikkate alarak 9 Ağustos’ta 36. Tümenin 106 ve 107. Alaylarını, 27 Ağustos’ta ise Galiçya cephesinden Gümrü’ye nakledilen 15. Piyade Tümenini (38 ve 56. Alaylar) Kafkas İslam Ordusunun emrine vermiştir. Gökçay ve Salyan muharebelerinin ardından Bakü’de kargaşalık ortaya çıkarken bu gelişme Sovyet yönetiminin sonunu getirmiştir. 25 Temmuz'da “Bakü Sovyeti” toplantısında Menşevik-Taşnak grup yönetimi ele geçirmiştir. Milli Ermeni Teşkilatı 1 Ağustos'ta darbe yaparak Bakü Sovyet yönetiminin başında bulunan Şaumyan ve 26 komünist lideri hapsetmiştir. Yeni yönetim Enzeli’deki İngiliz Generali Dunsterville’den şehri koruması için yardım talebinde bulunmuştur. İlk İngiliz birliği 4 Ağustos 1918’de Bakü’ye ulaşmıştır.Nuri Paşa gelişmeleri dikkate alarak 5 Ağustos’ta taarruz emri vermiştir. Taarruz emriyle düşmanın ilk savunma mevzileri ele geçirilmiş, fakat ikinci savunma hattına yapılan taarruzdan sonuç alınamamıştır. Bunun üzerine 15. Piyade Tümeninin cephe hattına ulaşması beklenmiştir. Tümenin gelmesinin ardından 25 Ağustos’tan 14 Eylül’e kadar süren muharebelerde düşmanın bütün savunma hatları ele geçirilmiştir. Nuri Paşa’nın başarılı stratejisi karşısında Rus-Ermeni ve İngiliz direnişi kırılırken General Dunsterville’nin emrindeki İngiliz kuvveti 14/15 Eylül gecesi Bakü’ye terk ederek Enzeli’ye çekilmiştir. Ardından on bin civarında Ermeni asker ve sivil şehri terk etmiştir. Bakü 15 Eylül 1918’de kurtarılmış ve esas sahiplerine iade edilmiştir.15 Eylül'de Bakü'ye girildiğinde külliyatlı miktarda silah, cephane, petrol ve petrol ürünleri ele geçirilmiştir. Bunların maddi değeri 100 milyon lirayı (takriben 2 milyar frank) buluyordu. Nuri Paşa başarıdan ötürü 5 ve 15. Tümen komutanlarına gönderdiği mesajda bütün subay ve erlere gayret ve fedakarlıklarından ötürü teşekkür etmiştir.Bakü’nün kurtarılması İstanbul’da büyük bir sevinç ve mutlulukla karşılanmıştır. Türk gazeteleri Bakü’nün İngilizlerin elinden alındığını ve son yılların en ağır darbesinin vurulduğunu iddia etmişlerdir. Bakü’nün kurtuluşu İstanbul’un yanı sıra Kafkasya Müslüman coğrafyasında büyük sevinçle karşılanmıştır. İngiliz gazeteleri ise İngiliz ordusunun Bakü’yü tahliyesini hayal kırıklığı ve devletin itibarına vurulan bir darbe olarak nitelemişlerdir.Bakü’nün kurtarılmasının ardından sıra Karabağ Harekâtı’na gelmiştir. Ermeni komutanlardan General Antranik Temmuz 1918’de Nahçıvan’dan Karabağ’a geçerek burada acımasız katliamlara girişmişti. Karabağ Mıntıka Komutanı Yarbay İsmail Hakkı Bey, durumun kötüleştiğini beyanla Karabağ Harekâtı’na ivedilikle başlamayı teklif etmiştir. Nuri Paşa, Ermenilerin Ağdam-Şuşa hattında büyük bir katliama hazırlandıkları bilgisini alınca Bakü’nün kurtarılmasından üç gün sonra Karabağ’a müdahale kararı almıştır. Albay Cemil Cahit Bey’i 1. Azerbaycan Tümen Komutanlığına atamıştır. Tümen 106. ve 9. Alayların yanı sıra Azerbaycan milli kuvvetleriyle takviye edilerek 23 Eylül’den itibaren Ağdam’da toplanmaya başlamıştır. 8 Ekim-8 Kasım 1918’de icra edilen harekât kapsamında Askeran, Şuşa ve Gerus Ermeni çetelerinden temizlenerek güven ve asayiş temin edilmiştir.Nuri Paşa’nın başlattığı son harekât ise Kuzey Kafkasya/Dağıstan’a yöneliktir. Kuzey Kafkasya Harekâtı’nın sebebi 11 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan eden Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin temsilcilerinin Enver Paşa’dan askeri yardım istemeleriydi. Nuri Paşa önceliği Azerbaycan meselesine verdiği için Kuzey Kafkasya Harekâtı’nı sonraya bırakmıştı. Bununla birlikte harekâta hazırlık olması hasebiyle Haziran-Ekim 1918 tarihleri arasında bölgeye birkaç subay göndererek halkın kazanılmasına çalışmıştır. Bu sayede harekât için müsait zemin oluşturulmuştur.Albay Bicherakov komutasındaki Rus birliklerinin 4 Ağustos 1918’de Dağıstan’a girerek Derbent ve Mohaçkale/Petrofsk şehirlerini işgal etmesi Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin geleceğini tehlikeye soktuğu gibi, Azerbaycan için de bir tehdit oluşturmuştur. Nuri Paşa, Azerbaycan harekâtını tamamladıktan sonra kuzeyde ortaya çıkan tehdidi yok etmek için 15. Piyade Tümenini Kuzey Kafkasya harekâtına tahsis etmiştir. Dağıstan milli kuvvetlerinin de destek verdiği orduya Kuzey Kafkasya Ordusu adı verilerek başına Yusuf İzzet Paşa getirilmiştir.Kuzey Kafkasya Ordusu birlikleri Derbent’i almak üzere 1 Ekim 1918’de Balacari’den Haçmaz mevkine trenle nakledilmiş, 5 Ekim’de Derbent önlerine ulaşırken ciddi bir direnişle karşılaşmadan 6 Ekim’de Derbent şehrine girmiştir. Albay Bicherakov bir hafta boyunca şehri geri almak için saldırdıysa da başarılı olamamıştır. 13 Ekim’de Derbent hükümet konağına Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti bayrağı çekilirken törene Nuri Paşa da katılmıştır.Derbent’in kurtarılması Dağıstan’ın bağımsızlığı için önemli bir adımdı. İkinci adımda Mohaçkale’nin alınmasına karar verilmiştir. 13 Ekimde Albay Bicherakov’a nota verilerek bir hafta içinde bütün Dağıstan arazisini boşaltması istenmiştir. Albay Bicherakov kuvvetlerini geri çekmeyince Mohaçkale’ye yönelik taarruz 20 Ekim sabahı üç koldan başlatılmıştır. Bütün komutanların iştirak ettiği ve yedi gün süren muharebelerin ardından Rus kuvvetleri Tarki dağına çekilmiştir. Rusların direnişi 5 Kasım’da kırılmış ve Kuzey Kafkasya Ordusu 6 Kasım’da Mohaçkale’ye girmiştir.Nuri Paşa’nın öncülük ettiği Azerbaycan harekâtı sayesinde Bakü ve Karabağ işgalden kurtarılarak Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü ve siyasal bağımsızlığı teminat altına alınmıştır. Azerbaycan coğrafyasında yaşanan Bolşevik Rus ve Taşnak Ermeni katliamlarına son verilerek Azerbaycan halkının güven içinde yaşaması temin edilmiştir. Kuzey Kafkasya harekâtı ile Dağıstan bölgesi Ruslardan temizlenirken Azerbaycan’a yönelik tehdit de ortadan kaldırılmıştır. Ayrıca Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin siyasal varlığını ve bağımsızlığını ilan etmesinin yolu açılmıştır.30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’nin 11. Maddesi gereği Türk orduları Kafkasya ve Kuzeybatı İran’ı tahliye etmek zorunda bırakılmıştır. Bunun öncesinde 21 Ekim 1918’de Kafkas İslam Ordusuna Azerbaycan’dan ve Dağıstan’dan çekilme emri verilmiştir. Nuri Paşa mütarekeyle birlikte Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından istifa ederken Mürsel Paşa komutayı üstlenmiştir.İngiliz kuvvetleri 17 Kasım 1918’de Bakü’yü işgal edince tahliye süreci hızlanmıştır. İngilizler Osmanlı subaylarının Azerbaycan’da kalmalarına tepki gösterince Nuri Paşa da Bakü’den ayrılarak 29 Kasım 1918’de Gence’ye, Aralık 1918’de ise Batum’a geçmiştir. İngilizlerin Gürcistan’a yerleşmeleriyle Batum’da kalamayacağını anlayan Nuri Paşa, İstanbul’a dönmeye çalışırken İngilizler tarafından tutuklanmış, beş ay Ardahan kışlasında, bir ay da İvanovka tabyasında hapsedilmiştir.Azerbaycanlılar ve Batumlular 8/9 Ağustos 1919 gecesi onu kaçırmayı başarmıştır. Nuri Paşa, bir hafta kadar Batum’da gizlendikten sonra Acara üzerinden Artvin, Ardanuç, Oltu yoluyla Erzurum’a gelmiş ve Kazım Karabekir Paşa ile görüştükten sonra Nahçıvan-Karabağ yoluyla Bakü’ye geçmiştir.Nuri Paşa, Bakü’ye vardıktan sonra Karabekir Paşa’nın talimatı doğrultusunda Türkiye ile Sovyet Rusya arasında aracılık yapan bir teşkilat kurmuştur. İngilizler Nuri Paşa’nın Bakü’ye geldiğini haber alınca yakalanması için başına ödül koymuşlardır. Nuri Paşa bunun üzerine Bicherakov kuvvetlerine karşı mücadele vermek için Dağıstan’a geçmiştir. Nuri Paşa’nın faaliyetlerinden rahatsız olan Bolşevikler, Türklerin İngilizlerle anlaştığı yönünde iddiaları ortaya atarak Kuzey Kafkasya Komitesi ile Nuri Paşa’nın arasının açılmasına neden olmuştur. Komite, 2 Şubat 1920 tarihli toplantısında Türk subaylarından Dağıstan’ı terk etmeleri yönünde karar almıştır. Bölgeyi terk etmemekte ısrar eden Nuri Paşa, Halil Paşa’nın devreye girmesiyle Dağıstan’dan ayrılarak Gence’ye dönmüştür. Kızıl Ordu birlikleri Türklerin geri çekilmesini takiben 28 Mart 1920’de Dağıstan’a girerek Azerbaycan’ın işgal yolunda büyük bir engeli aşmıştır.Kızıl Ordu 27 Nisan 1920’de Bakü’ye girerek Azerbaycan’ı sovyetleştirmiştir. Azerbaycan ordusundaki Türk subayları görevden uzaklaştırılarak Kızıl Ordu’nun parçası haline getirilmiştir. Azerbaycan halkı Sovyet yönetimine karşı 28 Mayıs 1920’de Gence’de isyan etse de isyan ağır biçimde bastırılmıştır. Gence isyanı sürerken, Karabağ’da bulunan Nuri Paşa, 2.000 kişilik Azerbaycanlı kuvvetiyle Yevlak istasyonu ve Ağdam arasında toplanarak, Bolşeviklere karşı ikinci isyanı başlatmış ve Şuşa’yı ele geçirmiştir. Bunun üzerine Kızıl Orduya bağlı 32. Tümen bölgeye sevk edilmiş ve 9 Haziran 1920’de yapılan Ağdam Muharebesinde Nuri Paşa kuvvetleri yenilmiş ve İran sınırına çekilmek zorunda kalmıştır. Bolşevik kuvvetleri 15 Haziran 1920’de Şuşa’ya girince Nuri Paşa da İran üzerinden Erzurum’a dönmek zorunda kalmıştır. Emrindeki süvari alayı da Nahçıvan Müfrezesine katılmıştır.Nuri Paşa, İran üzerinden Erzurum’a geldikten sonra bir müddet burada yaşamıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin 12 Mart 1921 tarihli kararı doğrultusunda Enver Paşa ve akrabalarına yönelik takip ve baskının artması üzerine 28 Temmuz 1921’de İnebolu’ya annesi Ayşe Hanım ve kız kardeşi Mediha Hanım’ın yanına gitmiştir. Nuri Paşa Ankara’da bir süre kalmış, akciğerlerinden rahatsızlanınca tedavi için Berlin’e gitmek zorunda kalmıştır. Nuri Paşa, 1925’te özel izinle Türkiye’ye geri dönerek 4 Ekim 1923’ten geçerli olmak üzere yarbay rütbesiyle emekliye sevk edilmiştir. Fakat Milli Savunma Bakanlığına Doğu Cephesi’nde hizmetlerini belirten iki dilekçe takdim ederek emeklilik tarihini 9 Kasım 1921 tarihine geri çektirmiştir. Nuri Paşa’nın Azerbaycan süvarileriyle birlikte 12. Tümenin emrinde doğuda sergilediği gayretler sebebiyle 29 Şubat 1929’da İstiklal Madalyası ile taltif edilmiştir.Nuri Paşa, sanayici kişiliğiyle Kütahya’da, İzmir’in Karaburun ilçesinde, İstanbul’un Pendik, Zeytinburnu ve Sütlüce semtlerinde cıva, çini, seramik eşyalar ve silah üretimi gibi farklı alanlarda ihtisaslaşan fabrikalar tesis etmiştir. 1938 yılında kurulan Sütlüce Silah Fabrikası Türkiye’nin ilk özel savunma sanayi şirketlerinden biri olarak tarihe geçmiştir. Nuri Paşa, fabrika ürünlerinin tanıtımı için İzmir Uluslararası Fuarı, Türkiye İktisat Kongresi gibi birçok sergi ve konferansa iştirak etmiştir. Sergilerde tasarımı kendisine ait ve sınırlı sayıda üretilen 9 mm çapındaki “Nuri Killigil” marka yarı otomatik tabancası büyük ilgi görmüştür. Nuri Paşa, 2 Mart 1949’ta Sütlüce’deki fabrikasında yaşanan ani patlama sonucu vefat etmiş, 24 Mart 1949’da Edirnekapı’daki şehitliğe defnedilmiştir.Kaynak: https://turkdunyasiansiklopedisi.gov.tr/detay/819/Nuri-Killigil
Bakü’deki Sovyet yönetimi Ermenilerin de desteğiyle Azerbaycan Cumhuriyeti’ni ortadan kaldırmak için 15 Haziran 1918’de Gence istikametinde üç koldan saldırıya geçerek Gökçay’a kadar ilerlemiştir. Kafkas İslam Ordusu 17 Haziran’da Rus-Ermeni ordusunu Gökçay kasabası yakınlarında karşılamış, düşmanın ateş ve sayısal üstünlüğüne rağmen 30 Haziran 1918’de mağlup etmiştir. Gökçay Muharebesi’nin ardından 2 Temmuz’da yapılan Salyan Muharebesi’nin de kazanılmasıyla Bakü yolu açılmıştır. Kafkas İslam Ordusu, birinci istikamet olarak Gökçay-Şamahı-Bakü karayolu, ikinci istikamet olarak Gence-Bakü demiryolu boyunca ilerlemiştir.Kafkas İslam Ordusu çetin muharebelerin ardından, 6 Temmuz 1918’de Aksu’yu, 13 Temmuz 1918’de Kürdemir’i, 20 Temmuz 1918’de Bakü yolunda stratejik yer olan Şamahı’yı ele geçirmiştir. Kafkas İslam Ordusu Şamahı’dan sonra kuzey ve güney grupları halinde hareket ederek güney grubu 26 Temmuz’da Karasu İstasyonu’nu, 27 Temmuz’da ise Hacıkabul İstasyonu’nu ele geçirmiştir. Kuzey grubu 28 Temmuz’da Postacengi bölgesini ele geçirerek kuşatma için uygun vaziyet almıştır.Kafkas İslam Ordusu Ağustos’a kadar Bolşevik Rus ve Ermeni kuvvetlerine karşı başarılı muharebeler vermesine rağmen takviye almadan Bakü’ye giremeyeceği anlaşılmıştır. Şark Ordular Grubu Komutanlığı Nuri Paşa’nın yardım talebini dikkate alarak 9 Ağustos’ta 36. Tümenin 106 ve 107. Alaylarını, 27 Ağustos’ta ise Galiçya cephesinden Gümrü’ye nakledilen 15. Piyade Tümenini (38 ve 56. Alaylar) Kafkas İslam Ordusunun emrine vermiştir. Gökçay ve Salyan muharebelerinin ardından Bakü’de kargaşalık ortaya çıkarken bu gelişme Sovyet yönetiminin sonunu getirmiştir. 25 Temmuz'da “Bakü Sovyeti” toplantısında Menşevik-Taşnak grup yönetimi ele geçirmiştir. Milli Ermeni Teşkilatı 1 Ağustos'ta darbe yaparak Bakü Sovyet yönetiminin başında bulunan Şaumyan ve 26 komünist lideri hapsetmiştir. Yeni yönetim Enzeli’deki İngiliz Generali Dunsterville’den şehri koruması için yardım talebinde bulunmuştur. İlk İngiliz birliği 4 Ağustos 1918’de Bakü’ye ulaşmıştır.Nuri Paşa gelişmeleri dikkate alarak 5 Ağustos’ta taarruz emri vermiştir. Taarruz emriyle düşmanın ilk savunma mevzileri ele geçirilmiş, fakat ikinci savunma hattına yapılan taarruzdan sonuç alınamamıştır. Bunun üzerine 15. Piyade Tümeninin cephe hattına ulaşması beklenmiştir. Tümenin gelmesinin ardından 25 Ağustos’tan 14 Eylül’e kadar süren muharebelerde düşmanın bütün savunma hatları ele geçirilmiştir. Nuri Paşa’nın başarılı stratejisi karşısında Rus-Ermeni ve İngiliz direnişi kırılırken General Dunsterville’nin emrindeki İngiliz kuvveti 14/15 Eylül gecesi Bakü’ye terk ederek Enzeli’ye çekilmiştir. Ardından on bin civarında Ermeni asker ve sivil şehri terk etmiştir. Bakü 15 Eylül 1918’de kurtarılmış ve esas sahiplerine iade edilmiştir.15 Eylül'de Bakü'ye girildiğinde külliyatlı miktarda silah, cephane, petrol ve petrol ürünleri ele geçirilmiştir. Bunların maddi değeri 100 milyon lirayı (takriben 2 milyar frank) buluyordu. Nuri Paşa başarıdan ötürü 5 ve 15. Tümen komutanlarına gönderdiği mesajda bütün subay ve erlere gayret ve fedakarlıklarından ötürü teşekkür etmiştir.Bakü’nün kurtarılması İstanbul’da büyük bir sevinç ve mutlulukla karşılanmıştır. Türk gazeteleri Bakü’nün İngilizlerin elinden alındığını ve son yılların en ağır darbesinin vurulduğunu iddia etmişlerdir. Bakü’nün kurtuluşu İstanbul’un yanı sıra Kafkasya Müslüman coğrafyasında büyük sevinçle karşılanmıştır. İngiliz gazeteleri ise İngiliz ordusunun Bakü’yü tahliyesini hayal kırıklığı ve devletin itibarına vurulan bir darbe olarak nitelemişlerdir.Bakü’nün kurtarılmasının ardından sıra Karabağ Harekâtı’na gelmiştir. Ermeni komutanlardan General Antranik Temmuz 1918’de Nahçıvan’dan Karabağ’a geçerek burada acımasız katliamlara girişmişti. Karabağ Mıntıka Komutanı Yarbay İsmail Hakkı Bey, durumun kötüleştiğini beyanla Karabağ Harekâtı’na ivedilikle başlamayı teklif etmiştir. Nuri Paşa, Ermenilerin Ağdam-Şuşa hattında büyük bir katliama hazırlandıkları bilgisini alınca Bakü’nün kurtarılmasından üç gün sonra Karabağ’a müdahale kararı almıştır. Albay Cemil Cahit Bey’i 1. Azerbaycan Tümen Komutanlığına atamıştır. Tümen 106. ve 9. Alayların yanı sıra Azerbaycan milli kuvvetleriyle takviye edilerek 23 Eylül’den itibaren Ağdam’da toplanmaya başlamıştır. 8 Ekim-8 Kasım 1918’de icra edilen harekât kapsamında Askeran, Şuşa ve Gerus Ermeni çetelerinden temizlenerek güven ve asayiş temin edilmiştir.Nuri Paşa’nın başlattığı son harekât ise Kuzey Kafkasya/Dağıstan’a yöneliktir. Kuzey Kafkasya Harekâtı’nın sebebi 11 Mayıs 1918’de bağımsızlığını ilan eden Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin temsilcilerinin Enver Paşa’dan askeri yardım istemeleriydi. Nuri Paşa önceliği Azerbaycan meselesine verdiği için Kuzey Kafkasya Harekâtı’nı sonraya bırakmıştı. Bununla birlikte harekâta hazırlık olması hasebiyle Haziran-Ekim 1918 tarihleri arasında bölgeye birkaç subay göndererek halkın kazanılmasına çalışmıştır. Bu sayede harekât için müsait zemin oluşturulmuştur.Albay Bicherakov komutasındaki Rus birliklerinin 4 Ağustos 1918’de Dağıstan’a girerek Derbent ve Mohaçkale/Petrofsk şehirlerini işgal etmesi Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin geleceğini tehlikeye soktuğu gibi, Azerbaycan için de bir tehdit oluşturmuştur. Nuri Paşa, Azerbaycan harekâtını tamamladıktan sonra kuzeyde ortaya çıkan tehdidi yok etmek için 15. Piyade Tümenini Kuzey Kafkasya harekâtına tahsis etmiştir. Dağıstan milli kuvvetlerinin de destek verdiği orduya Kuzey Kafkasya Ordusu adı verilerek başına Yusuf İzzet Paşa getirilmiştir.Kuzey Kafkasya Ordusu birlikleri Derbent’i almak üzere 1 Ekim 1918’de Balacari’den Haçmaz mevkine trenle nakledilmiş, 5 Ekim’de Derbent önlerine ulaşırken ciddi bir direnişle karşılaşmadan 6 Ekim’de Derbent şehrine girmiştir. Albay Bicherakov bir hafta boyunca şehri geri almak için saldırdıysa da başarılı olamamıştır. 13 Ekim’de Derbent hükümet konağına Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti bayrağı çekilirken törene Nuri Paşa da katılmıştır.Derbent’in kurtarılması Dağıstan’ın bağımsızlığı için önemli bir adımdı. İkinci adımda Mohaçkale’nin alınmasına karar verilmiştir. 13 Ekimde Albay Bicherakov’a nota verilerek bir hafta içinde bütün Dağıstan arazisini boşaltması istenmiştir. Albay Bicherakov kuvvetlerini geri çekmeyince Mohaçkale’ye yönelik taarruz 20 Ekim sabahı üç koldan başlatılmıştır. Bütün komutanların iştirak ettiği ve yedi gün süren muharebelerin ardından Rus kuvvetleri Tarki dağına çekilmiştir. Rusların direnişi 5 Kasım’da kırılmış ve Kuzey Kafkasya Ordusu 6 Kasım’da Mohaçkale’ye girmiştir.Nuri Paşa’nın öncülük ettiği Azerbaycan harekâtı sayesinde Bakü ve Karabağ işgalden kurtarılarak Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü ve siyasal bağımsızlığı teminat altına alınmıştır. Azerbaycan coğrafyasında yaşanan Bolşevik Rus ve Taşnak Ermeni katliamlarına son verilerek Azerbaycan halkının güven içinde yaşaması temin edilmiştir. Kuzey Kafkasya harekâtı ile Dağıstan bölgesi Ruslardan temizlenirken Azerbaycan’a yönelik tehdit de ortadan kaldırılmıştır. Ayrıca Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin siyasal varlığını ve bağımsızlığını ilan etmesinin yolu açılmıştır.30 Ekim 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’nin 11. Maddesi gereği Türk orduları Kafkasya ve Kuzeybatı İran’ı tahliye etmek zorunda bırakılmıştır. Bunun öncesinde 21 Ekim 1918’de Kafkas İslam Ordusuna Azerbaycan’dan ve Dağıstan’dan çekilme emri verilmiştir. Nuri Paşa mütarekeyle birlikte Kafkas İslam Ordusu Komutanlığından istifa ederken Mürsel Paşa komutayı üstlenmiştir.İngiliz kuvvetleri 17 Kasım 1918’de Bakü’yü işgal edince tahliye süreci hızlanmıştır. İngilizler Osmanlı subaylarının Azerbaycan’da kalmalarına tepki gösterince Nuri Paşa da Bakü’den ayrılarak 29 Kasım 1918’de Gence’ye, Aralık 1918’de ise Batum’a geçmiştir. İngilizlerin Gürcistan’a yerleşmeleriyle Batum’da kalamayacağını anlayan Nuri Paşa, İstanbul’a dönmeye çalışırken İngilizler tarafından tutuklanmış, beş ay Ardahan kışlasında, bir ay da İvanovka tabyasında hapsedilmiştir.Azerbaycanlılar ve Batumlular 8/9 Ağustos 1919 gecesi onu kaçırmayı başarmıştır. Nuri Paşa, bir hafta kadar Batum’da gizlendikten sonra Acara üzerinden Artvin, Ardanuç, Oltu yoluyla Erzurum’a gelmiş ve Kazım Karabekir Paşa ile görüştükten sonra Nahçıvan-Karabağ yoluyla Bakü’ye geçmiştir.Nuri Paşa, Bakü’ye vardıktan sonra Karabekir Paşa’nın talimatı doğrultusunda Türkiye ile Sovyet Rusya arasında aracılık yapan bir teşkilat kurmuştur. İngilizler Nuri Paşa’nın Bakü’ye geldiğini haber alınca yakalanması için başına ödül koymuşlardır. Nuri Paşa bunun üzerine Bicherakov kuvvetlerine karşı mücadele vermek için Dağıstan’a geçmiştir. Nuri Paşa’nın faaliyetlerinden rahatsız olan Bolşevikler, Türklerin İngilizlerle anlaştığı yönünde iddiaları ortaya atarak Kuzey Kafkasya Komitesi ile Nuri Paşa’nın arasının açılmasına neden olmuştur. Komite, 2 Şubat 1920 tarihli toplantısında Türk subaylarından Dağıstan’ı terk etmeleri yönünde karar almıştır. Bölgeyi terk etmemekte ısrar eden Nuri Paşa, Halil Paşa’nın devreye girmesiyle Dağıstan’dan ayrılarak Gence’ye dönmüştür. Kızıl Ordu birlikleri Türklerin geri çekilmesini takiben 28 Mart 1920’de Dağıstan’a girerek Azerbaycan’ın işgal yolunda büyük bir engeli aşmıştır.Kızıl Ordu 27 Nisan 1920’de Bakü’ye girerek Azerbaycan’ı sovyetleştirmiştir. Azerbaycan ordusundaki Türk subayları görevden uzaklaştırılarak Kızıl Ordu’nun parçası haline getirilmiştir. Azerbaycan halkı Sovyet yönetimine karşı 28 Mayıs 1920’de Gence’de isyan etse de isyan ağır biçimde bastırılmıştır. Gence isyanı sürerken, Karabağ’da bulunan Nuri Paşa, 2.000 kişilik Azerbaycanlı kuvvetiyle Yevlak istasyonu ve Ağdam arasında toplanarak, Bolşeviklere karşı ikinci isyanı başlatmış ve Şuşa’yı ele geçirmiştir. Bunun üzerine Kızıl Orduya bağlı 32. Tümen bölgeye sevk edilmiş ve 9 Haziran 1920’de yapılan Ağdam Muharebesinde Nuri Paşa kuvvetleri yenilmiş ve İran sınırına çekilmek zorunda kalmıştır. Bolşevik kuvvetleri 15 Haziran 1920’de Şuşa’ya girince Nuri Paşa da İran üzerinden Erzurum’a dönmek zorunda kalmıştır. Emrindeki süvari alayı da Nahçıvan Müfrezesine katılmıştır.Nuri Paşa, İran üzerinden Erzurum’a geldikten sonra bir müddet burada yaşamıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin 12 Mart 1921 tarihli kararı doğrultusunda Enver Paşa ve akrabalarına yönelik takip ve baskının artması üzerine 28 Temmuz 1921’de İnebolu’ya annesi Ayşe Hanım ve kız kardeşi Mediha Hanım’ın yanına gitmiştir. Nuri Paşa Ankara’da bir süre kalmış, akciğerlerinden rahatsızlanınca tedavi için Berlin’e gitmek zorunda kalmıştır. Nuri Paşa, 1925’te özel izinle Türkiye’ye geri dönerek 4 Ekim 1923’ten geçerli olmak üzere yarbay rütbesiyle emekliye sevk edilmiştir. Fakat Milli Savunma Bakanlığına Doğu Cephesi’nde hizmetlerini belirten iki dilekçe takdim ederek emeklilik tarihini 9 Kasım 1921 tarihine geri çektirmiştir. Nuri Paşa’nın Azerbaycan süvarileriyle birlikte 12. Tümenin emrinde doğuda sergilediği gayretler sebebiyle 29 Şubat 1929’da İstiklal Madalyası ile taltif edilmiştir.Nuri Paşa, sanayici kişiliğiyle Kütahya’da, İzmir’in Karaburun ilçesinde, İstanbul’un Pendik, Zeytinburnu ve Sütlüce semtlerinde cıva, çini, seramik eşyalar ve silah üretimi gibi farklı alanlarda ihtisaslaşan fabrikalar tesis etmiştir. 1938 yılında kurulan Sütlüce Silah Fabrikası Türkiye’nin ilk özel savunma sanayi şirketlerinden biri olarak tarihe geçmiştir. Nuri Paşa, fabrika ürünlerinin tanıtımı için İzmir Uluslararası Fuarı, Türkiye İktisat Kongresi gibi birçok sergi ve konferansa iştirak etmiştir. Sergilerde tasarımı kendisine ait ve sınırlı sayıda üretilen 9 mm çapındaki “Nuri Killigil” marka yarı otomatik tabancası büyük ilgi görmüştür. Nuri Paşa, 2 Mart 1949’ta Sütlüce’deki fabrikasında yaşanan ani patlama sonucu vefat etmiş, 24 Mart 1949’da Edirnekapı’daki şehitliğe defnedilmiştir.Kaynak: https://turkdunyasiansiklopedisi.gov.tr/detay/819/Nuri-Killigil 
