Gagauzlar toplu olarak Moldova Cumhuriyeti’nin güney tarafında, Bucak denilen bir arazide, Gagauz Yeri Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar. Gagauzlar Moldova nüfusunun %4 ‘ünü teşkil etmektedirler. Sayıları 170 000 civarında olan bu halkın dili Anadolu Türkçesi’ne çok yakındır. Gagauzlar Hristiyanlığın Ortodoks Mezhebine bağlıdırlar. Gagauzların tam sayısı 300 000 civarındadır.Yayılma coğrafyası geniştir. Kuzeydoğu Bulgaristan'da (30 000), Romaniya'da (1500), Ukrayna'da (35000), Yunanistan’da (30000), Kazakistan'da (1000), Rusya'da (15000), Türkiye'de (15000), Amerika'da ve Brezilya'da da Gagauzlar yaşamaktadırlar.
Gagauzların kökeni
Gagauzların kökeni ile ilgili çok tartışmalar oldu ve hala da devam etmektedir. Bu tartışmaların 20’den fazla versiyonu mevcuttur:
1. 11.yüzyılda Asya'dan Balkanlara göç eden, Peçeneklerle aynı soydan gelen ve Uz (Oğuz) Türklerindendir.
2. Gagauzlar, Osmanlı devrinde asimile edilmiş Bulgarlardır;
3. Gagauzlar, 13 yüzyılda Dobruca'ya yerleşen Selçukluların torunlarıdır;
4. Gagauzlar, VII yy. İdil deresinin kıyısından Baklanlar’a göç eden Türk kökenli XI yy. Da Hırıstiyanlık’ı kabul eden Protobulgarlardır vb. iddialar ortaya konmuştur.
Yabancı tarihçiler kendilerine uygun bir tarih yarattı. Aslında Gagauz dilinin, folklorunun, kültürünün, yüz yapısının vs. incelenmesi Gagauzların Türk olduklarını ispatlamaktadır.
9. yy. İdil bölgelerinden göç eden Gagauzların dedeleri Balkan yarımadasına yerleşmiş ve 18. yy’a kadar orada yaşamışlardır. Bazı bilgilerde Gagauzların 1365 yılında Dobruca’da bir devlet kurdukları yazıyor (1, s.639-668). Osmanlı dönemi için çeşitli tarihçiler farklı görüşler öne sürerler. İslam dinini tebliğ eden Osmanlı hakimiyeti altında yaşayan Gagauzlar kendi adetlerini ve dinini korumuşlardır. O zamanlar Gagauzlar çocuklarını kah Bulgar dilinde, kah Yunan dilinde eğitim aldırırlardı. Malesef, Osmanlı devrinde yaşayan Gagauzlar için bilgiler oldukça azdır. Bölge halklarının etkisine düşen Gagauzlar’ın hafızasında Osmanlı Devleti kötü imaj bırakmıştır. Gagauz folklor örneklerinde de Osmanlı bazen kurtarıcı, bazen de düşmandır.
Gagauzlar`ın göçü ve “elden ele geçmeleri ”
Bazı kaynaklar Gagauzlar’ın Müslüman Osmanlı Devletinden kaçtığını söylerken bazıları da Rus-Türk savaşlarından dolayı Balkanlar’ı bıraktığını yazıyorlar. (2, 119). Basarabiya’ya ilk göçler 1780 yıllarında başlamıştır ve 1812 ye kadar devam etmiştir. Şimdiki Moldova arazisine yerleşen Gagauzlar’a arazi sahipleri topraklarını işletmek için vermiştir. Lakin bağımsızlığı seven Türk halkı baskıya dayanamayıp o toprak sahiplerinden kaçarak, bu günkü Gagauzya topraklarına yerleşirler. Bugün de Dizgince, Kazayak, Beşalma, Kopkuy, Avdarma, Çeşmeköy(çeşmeküü), Başköy(başküü), Tomay, Çadır, Haydar vb. köy ve kasabalarda yaşamaktadırlar.Zorluklar içinde yaşayan çilekeş bu halkın zengin insanları da yok değildir.1812 de Bükreş Antlaşmasına göre Gagauzlar’ın da bulunduğu Boğdan Beyliği (bugünkü Moldova) Rus İmparatorluğuna verilmiştir. Gagauzlar’ın arasında eğitimli insan az olmasına rağmen aydın insanlar her zaman bulunmuştur. O zamanlar Gagauzlar’da Osmanlı devletinde de olduğu gibi dini eğitim yaygındı. Gagauzlar’da da dini mektepler din adamlarını yetiştirirlerdi. Bunun yanında milli kimlikte de kendilerini duyurmaktaydılar. Gagauzlar’ın aydınlarından biri de Mihail Çakır`dı (1861-1938). Bu din adamı Rusça, Romence, Gagauzca bilir ve Rus İmparatorluğu’nun politikaları ile de ilgilenirdi.
Daha sonra M. Çakır dil problemini kaldırır, Gagauz ve Moldovanlar’ın kendi dillerinde eğitim almaları için Rusya yönetimine baş vurur. Her iki halk için ders kitapları ve sözlükler hazırlar. 1907 yılında Gagauz dilinde din içerikli ilk gazeteyi bastırır, duaları Gagauz diline çevirir.
1909-1910 yıllarına geçimsizlikten dolayı bir grup Gagauz Aktübinsk (Kazakistan) bölgelerine göçmüşlerdir. Rus Çarlığı’nın politikalarına razı olmayan Gagauzlar 6 Ocak 1906 yılında Atmaca Pavlioğlu ve Andrey Galatsan liderliğinde Rus devletine karşı isyan hazırladılar ve Komrat Cumhuriyeti’ni ilan ettiler. Başka yerden yardım gelmeyince 15 gün sonra Çarlık kuvvetleri bu devlete son verdi. 1917 de Gagauzlar bir isyan daha çıkardılar. 1918 yılında Moldova Gagauzlar’la birlikte Romanya Krallığı hakimiyetine geçti. Burada da Gagauzlar sıkıntı çekmiş, Gagauzca konuşmak yasak edilmiş, okullarda Gagauz çocuklarına zorla Romance öğretilmişti.
(devam edecek)