Gagauzlar kimdir? Bizimle bağı nedir? kuruluş günü bizi niçin ilgilendiriyor? Nerelerde yaşarlar ve yaşantıları nasıldır? Hangi dili konuşur, hangi inanca sahiptirler? Tüm bunları bilmeden, Gagauzların kuruluş günleri de neymiş diye konuya bilmezsek elbette olaya bigane kalırız.
Gagauzlarla ilgili bir çok rivayetler olsa da, işin aslı çok farklıdır. Birileri öz be öz kardeşlerimiz olan bu insanlarla olan yakınlığımızı önleme adına bazı rivayetler üreterek onları bizden uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Bir kısım yobazlar ise o kardeşlerimizi inançlarından dolayı dışlamaktadırlar. Asıl olan ise onların bizim kardeşimiz olmaları ve bugüne kadarda varlıklarını devam ettirmelerinin nedeninin güzel dilimiz Türkçeyi konuşmalarıdır.
Kısa bir ön bilgiden sonra işin özüne dönersek, Gagauzların Selçuklu Sultanı 2. İzzeddin Keykavus döneminde Saru Saltuk liderliğinde Dobruca'ya gelip yerleşen Anadolu Selçuklu Türklerinin torunları olduğu rivayeti ve bir diğer rivayet ise Gagauzların "Türkleşmiş Bulgarlar" olduğu söylentisidir. Gagauzların inandığı ve tarihçilerin bildirdiği ise Uz (Oğuz)ların torunları olduklarıdır. Adlarının ise Gök Uz'dan geldiğidir.
Gagavuzya Moldova Cumhuriyet'ine bağlı özerk bir devlettir. Bu bölge ismini üzerinde yaşayan Türk kökenli Gauzlardan almıştır. Gagauz Türkleri yalnızca bu bölgede yaşamayıp, dünya üzerinde değişik ülkelerde yaşam sürmektedirler. Toplamda iki yüz elli bin nüfusa sahip Gagauzlar, genelde eski SSCB topraklarında yaşamaktadır. Gagauzların büyük çoğunluğu Moldovya'nın güneyindeki Bucak bölgesinde iskan etmektedirler.
Bu bölgenin dışında ise dağınık bir şekilde Ukrayna, Romanya, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'da olmak üzere Balkanlarda da Bulgaristan ve Yunanistan'da yaşamlarını sürdürmektedirler.
Gagauzlar, Ortodoks Hıristiyan dinine mensup olup, etnik köken olarak da karındaşımızdır. Bu karındaşlarımız 11. yüzyılda göçle Orta Asya'dan Makedonya, Paristrione, Yunanistan ve Bulgaristan'a gelerek yerleşirler. 18. ve 19. yüzyılda Bulgarların şiddetli baskı ve zulümleri karşısında geldikleri gibi tekraren Tuna nehri üzerinden Rusya'ya göçerler. Bir kısmı ise Türk-Rus savaşları sırasında Bulgaristan'dan Moldova'ya gelirler.
1906 yılında on beş günlük bir bağımsızlık sonrası sırasıyla Rus ve Romen yönetimi altında yaşarlar. Tarihçilerin verdiği bilgilere göre 13. yüzyılda Dobruca Prensliği veya Uzi Eyaleti adı altında kurulan ve 200 yıldan fazla yaşamış bir devlete sahip olan Gagauzlar, Türk dünyasının en orijinal halklarından biri olarak kabul edilirler.
Sovyetler Birliğinde demokratik değişikliklerin başlamasıyla birlikte, Gagauzlarda tekraren oluşan milli bilinç sonrası, 1988 yılında "Gagauz Halk Hareketi" kurulur. 1989 yılana gelindiğinde ise Moldovya'ya bağlı özerk bölge isteği ile ilk çıkışını yaparlar.
Nihayetinde 21 Ağustos 1990 yılında Komrat bölgesinde özerk Gagauz Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini ilan ederler. 25 Ekim'e gelindiğinde Gagauzlar, Gagauz Cumhuriyetini oluşturmaya kalksalar da Moldovya milliyetçileri ve Rus askerlerinin müdahalesiyle önlenir. 1991 yılında Moldovya'nın bağımsızlığına kavuşmasıyla birlikte Moldovya Cumhuriyeti 23 Aralık 1994 yılında "Gagauz Yeri" Özel Hukuki Statüsünü yasa olarak çıkarılır.
Bugün Gagauzların 181.100kilometre karelik bir alan üzerinde toplam nüfusunun %82'sinin yaşadığı Gagauz yerinde elli beş ilkokul, orta okul ve lise düzeyinde eğitim verildiği bilinmektedir.
Dünyada kendi toprağına ve bayrağına kan dökmeden kavuşan Gagauz halkı, tek etnik topluluktur. İşte bu nedenledir ki 23 Aralık günü Gagauzların özerk cumhuriyet olmalarının yıl dönümü nedeniyle Gagauzların kuruluş günü olarak bir bayram havası içinde kutlanmaktadır.